Συντελεστές

Ο Ντάριο Φο, Ιταλός σκηνοθέτης, ηθοποιός, σκηνογράφος και θεατρικό παραγωγός, θεωρείται ο τελευταίος γνήσιος απόγονος της Κομέντια ντελ Άρτε και είναι ένας από τους κυριότερους θεατρανθρώπους του σύγχρονου ιταλικού θεάτρου.  

Γεννήθηκε το 1926 στο Σαν Τζιάνο, στις όχθες της λίμνης Ματζόρε, στην επαρχία Βαρέζε, σε μια οικογένεια με δημοκρατική και αντιφασιστική παράδοση. Ο παππούς του, με τον οποίο περνούσε τα καλοκαίρια της παιδικής του ηλικίας, ταξίδευε στην επαρχία πουλώντας τα προϊόντα από το αγρόκτημά του. Για να προσελκύσει πελάτες αφηγούνταν ιστορίες, προσθέτοντας σε αυτές ανέκδοτα και τοπικά νέα. Από αυτόν τον άνθρωπο πήρε ο Ντάριο Φο τα πρώτα στοιχεία αφηγηματικού λόγου. 

Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε μετακινούμενος από πόλη σε πόλη, ανάλογα με το πού έστελναν για δουλειά τον πατέρα του, Φελίτσε, που ήταν διευθυντής των ιταλικών σιδηροδρόμων και η οικογένεια άλλαζε συχνά κατοικία λόγω των μεταθέσεών του. Προικισμένος με ζωγραφικό και σχεδιαστικό ταλέντο, ο Ντάριο Φο μετακόμισε στο Μιλάνο για να σπουδάσει αρχιτεκτονική στην Ακαδημία Καλών Τεχνών Μπρέρα στο Μιλάνο, ωστόσο, δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του λόγω της έναρξης του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Η οικογένειά του πήρε μέρος στον αντιφασιστικό αγώνα και λέγεται πως βοηθούσε τον πατέρα του να φυγαδεύει πρόσφυγες και στρατιώτες των Συμμάχων στην Ελβετία. Μετά το τέλος του πολέμου συνέχισε τις σπουδές του στο Μιλάνο, όπου ανακάλυψε τη σκηνογραφία στην οποία αφοσιώθηκε με πάθος.  

Η πρώτη περίοδος δημιουργίας του Ντάριο Φο αρχίζει το 1952 και τελειώνει το 1959. Έπειτα από διάφορες δοκιμές σατιρικού θεάτρου, ο Φο γράφει για την Ιταλική Ραδιοφωνία (RAI) μια σειρά από κωμικούς μονολόγους, οι οποίοι αναφέρονται στην ιστορία, στη λαϊκή παράδοση και στους μύθους της παλιάς Ιταλίας. Το 1952 ξεκινά η συνεργασία του με τον θίασο των Παρέντι και Ντουράνο, ανεβάζοντας επιθεωρήσεις στο Μιλάνο που προκάλεσαν την αντίδραση της κυβέρνησης και της εκκλησίας, γνώρισαν όμως μεγάλη επιτυχία στο κοινό. Η γνωριμία του με τον Φράνκο Παρέντι, αλλά και η μετέπειτα μαθητεία του στον Ζακ Λεκόκ, μαθητή του Ζαν Λουί Μπαρρώ και δασκάλου μιμικής μαζί με τον Μαρσέλ Μαρσώ στη σχολή του πρώτου, διαμόρφωσαν το τόσο χαρακτηριστικό ύφος της υποκριτικής του τέχνης. Στην πορεία του καθοριστικό ρόλο έπαιξε και η Φράνκα Ράμε, συμπρωταγωνίστρια και σύζυγός του, με την οποία παντρεύτηκαν το 1954, κι έκαναν έναν γιο.  

Το 1953 γράφει και σκηνοθετεί το σατιρικό έργο Δάχτυλο στο μάτι (Il dito nell'occhio). Μετά από αρχική επιτυχία, η κυβέρνηση και η εκκλησία αντιδρούν. Παρ' όλα αυτά, το έργο έτυχε θερμής υποδοχής απ' το κοινό. Ο Φο εργάζεται στο Μικρό Θέατρο (Piccolo Teatro) του Μιλάνο και παρόλο που η σάτιρά του υπέφερε όλο και πιο πολύ απ' τη λογοκρισία, συνέχιζε να παραμένει δημοφιλής. Το 1955 ο Φο και η Ράμε δούλεψαν σε κινηματογραφικές παραγωγές στη Ρώμη.  

Η δεύτερη περίοδος του Ντάριο Φο ξεκινά με τη δημιουργία του θιάσου Φο-Ράμε το 1959 στο Μιλάνο και τελειώνει το 1967. Ο Φο έγραφε σενάρια, έπαιζε, σκηνοθετούσε, και σχεδίαζε τα κοστούμια και τα σκηνικά. Πρόκειται για την «αστική» του περίοδο κατά την οποία γράφει επτά κωμωδίες που προορίζονται για αστικά θέατρα και οι περισσότερες από αυτές παρουσιάζονται και στο εξωτερικό. Το 1960 κερδίζουν την αναγνώριση με το έργο Οι Αρχάγγελοι δεν παίζουν φλίπερ στο θέατρο Οντεόν του Μιλάνο, ενώ ακολουθούν κι άλλες επιτυχίες και τα έργα του αρχίζουν να παίζονται στο εξωτερικό. 

Βασικά χαρακτηριστικά στο θέατρο του Ντάριο Φο είναι η ειρωνεία και το γκροτέσκο. Μέσα από τα έργα του επιβεβαιώνεται η θέλησή του να προχωρήσει σε βάθος στην εξερεύνηση της λαϊκής κουλτούρας και προωθεί την κοινωνικο-πολιτική κριτική της εποχής του. Το 1966 ανεβάζει το έργο Στοχάζομαι και τραγουδώ (Ci ragiono e canto), θέαμα που υμνεί τον πλούτο του λαϊκού πολιτισμού μέσα από τα τραγούδια, τα οποία ο ίδιος ο Φο γράφει και επιμελείται με λαϊκούς τραγουδιστές της Ιταλίας. Τα σημαντικότερα έργα αυτής της περιόδου είναι τα εξής: Οι άγγελοι δεν παίζουν φλίπερ (Gli Archangeli non giocano a flipper), Η Ισαβέλλα, τρεις καραβέλες κι ένας παραμυθάς (Isabella, tre caravelle e un cacciaballe), Έβδομη εντολή: κλέβε λιγότερο (Settimo: ruba un po’ meno), Φταίει πάντα ο διάβολος (La colpa è sempre del diavolo), Η κυρία είναι για πέταμα (La signora è da buttare). 

To 1967 ο Ντάριο Φο ξεκινά τη συνεργασία του στην τηλεόραση, έπειτα από την άνοδο του κεντρο-αριστερού κυβερνητικού συνασπισμού. Μαζί με τη Φράνκα Ράμε θριαμβεύουν με τις εκπομπές “ Chi l`ha visto ” και “ Canzonissima”. 

Η τρίτη περίοδος της δημιουργίας του Ντάριο Φο αρχίζει το 1968, όταν εξαιτίας της παγκόσμιας πολιτικής κατάστασης, καθώς και της ανάπτυξης αγωνιστικών κινημάτων στην Ιταλία, οδηγείται στη διάλυση του θιάσου του και στη δημιουργία του συνεταιρισμού Νέα Σκηνή (Nueva Scena). Απαρνιέται το «αστικό θέατρο» και ξεκινά συνεργασία με το ΑRCI που ελέγχεται από το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Την περίοδο αυτή σκηνοθετεί και ερμηνεύει τη Μεγάλη παντομίμα με παντιέρα και κούκλες μικρές και μέτριες (Grande pantomime con bandiera e pupazzi picolli e medi), ένα θέαμα που αναφέρεται στην ταξική πάλη και παρουσιάστηκε με μάσκες, κούκλες και μαριονέτες. Την επόμενη χρονιά συνεχίζει με τα έργα: Στοχάζομαι και τραγουδώ Νο 2, Μίστερο Μπούφο (Mistero Buffo), Έλα μαζί μου, θα τα σπάσω όλα για όλα (Legami pure che tanto spacco tutto lo stesso) – μία αναφορά στην εκμετάλλευση της οικιακής εργασίας.  

Σταδιακά, αρχίζει να απομακρύνεται από το Κομμουνιστικό Κόμμα, εναντίον του οποίου είχε αρχίσει να ασκεί όλο και πιο έντονη κριτική. Το 1973, διακόπτει εντελώς τους δεσμούς του με το κύκλωμα ΑRCI και δημιουργεί με τη Ράμε τη θεατρική κοινότητα Λα Κομούνε (La Comune), παρουσιάζοντας έργα με θέματα από τα παγκόσμια πολιτικά γεγονότα, όπως: Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού (Morte accidental di un anarchico) – με αφορμή τον θάνατο του αναρχικού Πινέλι μέσα σε ένα αστυνομικό τμήμα, Κάλλιο να πεθάνω απόψε παρά να σκέφτομαι πως δεν χρησίμευσε σε τίποτα (Vorrei morire anche stasera se dovessi pensare che non e' servito a niente) – με θέμα την ιταλική και παλαιστινιακή αντίσταση, Όλοι μαζί, όλοι ενωμένοι! Αλλά με το συμπάθειο, αυτός εκεί δεν είναι το αφεντικό; (Tutti unity tutti insieme! Ma scusa, quello non e il padrone?) – μια εξιστόρηση των εργατικών αγώνων στην Ιταλία την περίοδο 1911-1922, μέσα από τη ζωή μιας μοδίστρας. Ακολουθούν τα έργα: Ο θάνατος και η ανάσταση μιας κούκλας (Morte e risurrezione di un pupazzo), Στις προσταγές του Θεού-χρήμα (Ordive per di 0.000.000), Μπουμ! Μπουμ! Ποιος είναι? Η αστυνομία (Puni! Puni! Chi e? La policia), Ο λαός πολεμά στη Χιλή (Guerra di popolo in Cile), Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω! (Non si paga, non si paga).

Το 1975 ο Φο προτάθηκε για το βραβείο Νόμπελ για πρώτη φορά. Το 1976 ο νέος διευθυντής της RAI προσκαλεί το Φο να κάνει ένα καινούριο πρόγραμμα, Το Θέατρο του Ντάριο (Il Teatro di Dario). Όταν η δεύτερη έκδοση του Μίστερο Μπούφο παρουσιάζεται στην τηλεόραση το 1977, το Βατικανό το θεωρεί "βλάσφημο". Το 1980 ο Φο και η οικογένειά του βρίσκουν ένα νέο καταφύγιο, στους λόφους κοντά στο Γκούμπιο και την Περούτζια. Το 1981 πήρε το βραβείο Σόννινγκ απ' το πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης, το 1985 το βραβείο Premio Eduardo, το 1986 το βραβείο Όμπι στη Νέα Υόρκη και το 1987 το βραβείο Agro Dolce. To 1997 η Σουηδική Ακαδημία απονέμει το Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Ντάριο Φο, αιφνιδιάζοντας τους πάντες και προκαλώντας ποικίλες αντιδράσεις. Ο Ντάριο Φο συνέχισε τη θεατρική του πορεία έχοντας πάντα στο προσκήνιο τη διαπόμπευση του κατεστημένου. 

Τα έργα του χαρακτηρίζονται από τον αντικομφορμισμό και τη δυνατή σάτιρα απέναντι στην κυρίαρχη πολιτική, την εκκλησία και την ηθική, που βαραίνουν την καθημερινή μας ζωή διαιωνίζοντας τον ιδιόμορφο κοινωνικό μεσαίωνα που διανύουμε και έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 30 γλώσσες και έχουν ανέβει σε θέατρα όλου του κόσμου. 
 

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του μαζί τη Φράνκα Ράμε ταξίδευαν σε όλο τον κόσμο δίνοντας διαλέξεις και παραδίδοντας σεμινάρια σε πολλά πανεπιστήμια. Πέθανε στις 13 Οκτωβρίου 2016, σε ηλικία 90 χρονών.