Συντελεστές

Ο Δανιήλ Ιβάνοβιτς Γιουβατσόφ (Χαρμς) γεννήθηκε στις 17 Δεκεμβρίου του 1905 στην Πετρούπολη. Ο πατέρας του Ιβάν ήταν διανοούμενος και αγωνιστής της επαναστατικής ομάδας «Λαϊκή Βούληση» που ζητούσε την απομάκρυνση του τσάρου. Ο Δανιήλ σπούδασε σε φημισμένα σχολεία όπως το Peterschule που εξειδικευόταν στη διδασκαλία ξένων γλωσσών και το περίφημο στην εποχή του Γυμνάσιο Μαρίινσκι. Ύστερα από ένα σύντομο πέρασμα από το τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανολόγων της Ηλεκτρολογικής Τεχνολογικής Σχολής της Πετρούπολης, γράφτηκε το 1926 στο τμήμα Κινηματογράφου του Κρατικού Ινστιτούτου Τεχνών.

Από το 1925 συμμετείχε ενεργά στη λογοτεχνική ζωή της Πετρούπολης, έπαιρνε μέρος σε ποιητικές βραδιές και επινόησε το ψευδώνυμο «Τσαρμς» από την αγγλική λέξη charm (γοητεία), το οποίο στη συνέχεια μετέτρεψε σε «Χαρμς». Την ίδια χρονιά γνωρίστηκε με τον ποιητή Τουφάνοφ, ιδρυτή της υπέρλογης ποίησης (zaum), μιας ποίησης που επιχειρούσε την απελευθέρωση της λέξης από τη ρίζα, την ετυμολογία και το νόημα και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία καθαρά φωνητικών κειμένων. Ο Δανιήλ Χαρμς επηρεάστηκε πολύ από τον Τουφάνοφ στα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του και αφιερώθηκε στη συγγραφή υπέρλογης ποίησης, την οποία όμως από την αρχή προσάρμοσε στο δικό του προσωπικό ύφος και τη μετέτρεψε από «υπέρλογη» σε «παράλογη», επιχειρώντας να δώσει ερεθίσματα για πολλαπλές ερμηνείες με τη δημιουργία αίσθησης παραξενίσματος στον αναγνώστη. Αυτή η γραφή της πρόκλησης παράξενων εντυπώσεων τού δίνει τον τίτλο του πατέρα του θεάτρου του παραλόγου, το οποίο εμφανίσθηκε στην Ευρώπη αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του.

Στις ποιητικές βραδιές της Ένωσης Ποιητών Πετρούπολης το 1925 και το 1926, στην ομάδα «zaum» του Τουφάνοφ εμφανιζόταν μαζί με τον Δανιήλ Χαρμς και ένας άλλος νέος ποιητής, ο Αλεξάντρ Βεντένσκι. Το φθινόπωρο του 1926, ύστερα από σειρά διαφωνιών με τον Τουφάνοφ, ο Χαρμς και ο Βεντένσκι αποκήρυξαν την «υπέρλογη ποίηση». [...] Ίδρυσαν την ομάδα «Ράντιξ» (που μετονομάστηκε σε «Αριστερή Πτέρυγα» και σε «Ακαδημία Αριστερών Κλασικών» έως ότου λάβει την τελική ονομασία «ΟΜΠΕΡΙΟΥ»).

«ΟΜΠΕΡΙΟΥ» είναι τα αρχικά της φράσης «Objedinenie real’nogo iskusstva» που σημαίνει «Ένωση Ρεαλιστικής Τέχνης». Είναι το τελευταίο κίνημα Ρώσων πρωτοπόρων λογοτεχνών για μια νέα εναλλακτική και πειραματική δημιουργία. Με τη βίαιη διάλυση του κινήματος το 1930 και με την επιβολή, τέσσερα χρόνια αργότερα, του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ως της μοναδικής μεθόδου λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας, ορίζεται και το τέλος της ρωσικής πρωτοπορίας. Έτσι, ο Δανιήλ Χαρμς έχει λάβει από την κριτική τον τίτλο του «Τελευταίου Ρώσου Πρωτοπόρου Λογοτέχνη».
Το μανιφέστο των «ΟΜΠΕΡΙΟΥ» υπογράφεται το 1928 από τους Δ. Χαρμς, Α. Βεντένσκι, Ν. Ζαμπολότσκι, Ι. Μπάχτερεφ, Α. Ραζουμόφκσι και Ντ. Λεβίν και διακηρύσσει τη δημιουργία «μιας νέας ποιητικής γλώσσας και μιας νέας αίσθησης της ζωής και των πραγμάτων που την απαρτίζουν». [...] Διοργάνωναν δραματοποιημένες ποιητικές βραδιές, στις οποίες κυριαρχούσε μια σύνθεση όλων των τεχνών και επιδιωκόταν η σύγκρουση πολλών διαφορετικών λεκτικών νοημάτων σε μία σκηνή.

Η ικανότητα του Δανιήλ Χαρμς να επινοεί φαινομενικά κοινότυπες εικόνες και στη συνέχεια η μία έκπληξη να διαδέχεται την άλλη προκαλώντας τελικά σύγχυση και αίσθηση παραλογισμού, τον οδήγησε επαγγελματικά στη συγγραφή παιδικών βιβλίων. Σύντομα εξελίχτηκε σε αγαπητό παιδικό συγγραφέα και αυτή ήταν η βιοποριστική του ενασχόληση. [...] Η λογοκρισία ποτέ δεν συμπάθησε τις γλωσσικές του καινοτομίες.

Τον Δεκέμβριο του 1931, οι αρχές συνέλαβαν τον Δανιήλ Χαρμς, τον Αλεξάντρ Βεντένσκι καθώς και τον υπεύθυνο των εκδόσεων «Παιδικό Βιβλίο», τον γνωστό παιδικό συγγραφέα, Μαρσάκ, με την κατηγορία ότι δημιουργούν παιδικά βιβλία που δεν προβάλλουν τα σοσιαλιστικά πρότυπα, μα αντιθέτως τα υπονομεύουν. Η κατηγορία επεκτάθηκε και στην ενήλικη λογοτεχνική και καλλιτεχνική δραστηριότητα των παραπάνω, οι οποίοι σχετίζονταν με την πρωτοποριακή τέχνη. [...] Στην πρώτη στα σοβιετικά χρονικά απόπειρα οργάνωσης ανοιχτής πολιτικής δίκης κατά πρωτοποριακών καλλιτεχνών, οι κατηγορούμενοι αθωώθηκαν σε μεγάλο βαθμό χάρη στον εμφανή παραλογισμό των κατηγοριών που τους είχαν απαγγελθεί. [...] Αφού η ομαδική σύλληψη δεν απέδωσε, οι σοβιετικές αρχές συνέλαβαν τον Δανιήλ Χαρμς ατομικά έναν χρόνο αργότερα και τον καταδίκασαν σε τρία χρόνια καταναγκαστικών έργων σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Τελικά απελευθερώθηκε νωρίτερα και τον Νοέμβριο του 1932 επέστρεψε στο Λένινγκραντ.

Τα πιο δημιουργικά χρόνια του Δανιήλ Χαρμς είναι αυτά από το 1930 έως την έναρξη του πολέμου και την οριστική σύλληψη του το 1941. Σε αυτά τα χρόνια έγραψε μεταξύ άλλων τα σημαντικότερα έργα του όπως τη σειρά μικρών διηγημάτων Περιστατικά, τη νουβέλα Η Γριά και το θεατρικό έργο Ελισαβέττα Μπαμ. [...]

Στις 23 Αυγούστου το 1941, στα δύσκολα χρόνια της πολιορκίας του Λένινγκραντ, συνελήφθη για τελευταία φορά από τις μυστικές υπηρεσίες και πέθανε, σύμφωνα με την επίσημη ανακοίνωση, στις 2 Φεβρουαρίου 1942, στο νοσοκομείο των φυλακών, όπου είχε χαρακτηριστεί ψυχασθενής. Το αρχείο του όμως διασώθηκε από τη γυναίκα του Μαρίνα Μάλιτς και τον φίλο του, φιλόσοφο Γιάκοβ Ντρούσκιν.

Στη Ρωσία ο Δανιήλ Χαρμς άρχισε να επανεκδίδεται μόνο στα τέλη του 1980. Το 1997 κυκλοφόρησαν στην Πετρούπολη τα Άπαντά του σε τρεις τόμους.
 

Μαρία Τσαντσάνογλου
από το πρόγραμμα παράστασης Η γριά